बलिप्रतिपदा/पाडवा (दिवाळी)
कार्तिक शुद्ध प्रतिपदा म्हणजेच बलिप्रतिपदा/पाडवा होय. दिवाळीतील पाडवा हा साडेतीन मुहूर्तातील अर्धा मुहूर्त होय. या दिवशी गुजरातमध्ये अन्नकोट करण्याची प्रथा आहे. पतीला औक्षण करून गोडाचे जेवण करावे. आईने मुलांना व मुलींनी वडिलांना ओवाळावे. आर्थिक हिशेबाच्या दृष्टीने पाडवा हा व्यापारी दिवस असून नवीन वर्षाची सुरुवात या दिवशी केली जाते. लक्ष्मीपूजन करून व्यापारी मंडळी जमाखर्चाचा कीर्द, खतावण्याच्या नवीन वह्या यांची पूजा करून हळदकुंकू, दूर्वा, फुले, अक्षता वाहून त्याची पूजा करतात व हिशोब लिहिण्यास सुरुवात करतात.
कार्तिक शुद्ध प्रतिपदा म्हणजेच बलिप्रतिपदा हा दिवस पुराणातील बळीराजाच्या स्मरणार्थ साजरा केला जातो. पौराणिक कथेनुसार, प्राचीन काळी बळी हा अतिशय उदार राजा होता. तो फार बलाढ्य झाला व त्याने सर्व पृथ्वी जिंकली व लक्ष्मीसह सर्व देवांना बंदी केले. देवांची सुटका करण्याकरिता विष्णूने वामनावतार घेतला व बळीच्या यज्ञात जाऊन त्याच्याकडे त्रिपादभूमीची याचना केली. बळी उदार राजा होता त्याने ती अट मान्य केली. वामनाने दोन पावलांतच पृथ्वी व स्वर्ग व्यापला. तिसरे पाऊल कोठे ठेवू, असे विचारताच बळिराजाने स्वतःचे मस्तक नमवून त्यावर तिसरे पाऊल ठेव, असे वामनाला सांगितले. वामनाने बळीच्या मस्तकी पाय ठेवून त्याला पाताळत पाठवले. परंतु बळिराजाचा उदारपणा पाहून, वामनाने बळिराजाला वर मागण्यास सागितले. तेव्हा तो म्हणाला ‘देवा केवळ लोककल्याणासाठी मी एक वर मागतो. या तीन दिवसांत जो कोणी यमाप्रीत्यर्थ दीपदान करील, त्याला यमयातना भोगाव्या लागू नयेत आणि त्याच्या घरात लक्ष्मीचे निरंतर वास्तव्य असावे.’ त्यावर वामनाने ‘तथास्तु’ म्हटले. तेव्हापासून या दिवसांत दीपदान व दीपोत्सव करण्याची प्रथा सुरू झाली. कार्तिक शुद्ध प्रतिपदेला बळीचा दिवस मानून लोक त्याही दिवशी आनंदोत्सव करू लागले. बळीराजा देवांचा शत्रू असला, तरी तो दृष्ट नव्हता. अलोट दातृत्व आणि प्रजाहितदक्षता याविषयी त्याची ख्याती होती. त्याचे राज्य हे सुराज्य होते. असे सुराज्य पुन्हा प्रस्थापित व्हावे म्हणून ‘इडापिडा टळो, बळीचे राज्य येवो’ असे म्हणतात.
बळीची पूजा
या दिवशी बळीची प्रतिमा तयार करून गोठ्यात ठेवतात व तिची पूजा करतात. या दिवशी गायी-बैलांच्या शिंगांना रंग लावून व त्यांच्या गळ्यात माळा घालून त्यांना सजवतात. सजवलेले बैल व चपळ कालवडी यांची मिरवणूक काढतात. काही ठिकाणी दिवाळीच्या दिवसात मशाली घेऊन नाच करण्याचीही प्रथा आहे. त्या आनंदोत्सवाचे हे महत्त्वाचे अंग मानले जाते. काही ठिकाणी बळीची अश्वारूढ प्रतिमा उंच जागी उभी करून तिच्याभोवती एकवीस दिवे मांडण्याचीही चाल आहे.
बळीची प्रार्थना
हे विरोचनपुत्र आणि सामर्थ्यवान बळिराजा, तुला नमस्कार असो. तू भविष्यकालीन इंद्र व असुरशत्रू आहेस. (तरी) ही (मी केलेली) पूजा तू ग्रहण कर.
बळीप्रीत्यर्थ दीप व वस्त्रे यांचे दान करावे. या दिवशी प्रातःकाळी अभ्यंगस्नान केल्यावर स्त्रिया त्यांच्या पतीला ओवाळतात. दुपारी पक्वान्नांचे भोजन करतात. या दिवशी लोक नवीन कपडे परिधान करून दिवस आनंदात घालवतात. त्या दिवशी द्यूत खेळावे असेही सांगितले आहे. पार्वतीने शंकराला त्याच दिवशी द्युतात हरवले होते. त्यावरून या प्रतिपदेला द्यूतप्रतिपदा असेही नाव मिळाले आहे. या तिथीला द्यूत खेळण्याचे विधान धर्मशास्त्राने सांगितले आहे. या दिवशी प्रातःकाळी अभ्यंगस्नान करून अत्यंत लक्षपूर्वक द्यूतक्रीडा करावी. त्यामुळे पुढील वर्ष बरे-वाईट कसे जाईल त्याची ठीक कल्पना येते, असे शास्त्रवचन आहे. त्या विषयीची एक कथा अशी आहे.
पाडव्याला पूर्वी द्यूत का खेळले जायचे?
एकदा बलिप्रतिपदेच्या दिवशी शंकराने पार्वतीसह द्यूत खेळायला प्रारंभ केला. शंकर त्या खेळात सर्वस्व हरले आणि वल्कले परिधान करून गंगातीरी जाण्यासाठी घराबाहेर पडला. कार्तिकेयाला हे समजल्यावर त्याने त्याच्या पित्याकडून द्यूत शिकून घेतले आणि पार्वतीबरोबर द्यूत खेळून शंकराने पणात हरवलेल्या वस्तू परत मिळवल्या व त्या शंकराला नेऊन दिल्या. परंतु गणेशाने शंकर व कार्तिकेय यांच्याबरोबर द्यूत खेळून त्या वस्तू पुनश्च जिंकल्या व आईला नेऊन दिल्या. अशा प्रकारे पुनःश्च सर्वस्व हरल्यावर शंकर हरिद्वार येथे गेला. तेथे त्याने विष्णूच्या सूचनेवरून तीन फाशांची विद्या निर्माण केली. त्या तीन फाशांपैकी एका फाशाचे रूप साक्षात विष्णूनेच धारण केले होते. ही नवीन द्यूतविद्या घेऊन महादेवाने पार्वतीला खेळात हरवले. शिव-पार्वतीच्या या द्यूतक्रीडेची स्मृती म्हणून या दिवशी द्यूत खेळण्याची प्रथा पडली.
पूर्वी बलिप्रतिपदा अशी साजरी करत
पूर्वी बलिप्रतिपदेच्या दिवशी पहाटे घरातील सर्व घर झाडून सगळा केर एका टोपलीत पूर्वी बाति येई. त्या टोपलीवर जुनी केरसुणी, पणती व पैसा-सुपारी ठेवण्यात येई. ती टोपली वैरातील प्रत्येक खोलीपुढे ओवाळत ‘इडापिडा टळो, बळीचे राज्य येवो’ असे मागणे मागत असे. मागे न पाहता घराबाहेर जाऊन सर्व केर रस्त्याच्या कडेला टाकत असत. नवविवाहित दांपत्याला पत्नीच्या पाडव्याच्या दिवशी माहेरी निमंत्रित केले जाते. दिवाळसण साजरा केला जातो. या निमित्ताने जावयाला आहेर दिला जातो.
गोवर्धन पूजा
बलिप्रतिपदेच्या दिवशी गोवर्धनपूजा करण्याची प्रथा आहे. त्यासाठी शेणाचा पर्वत करून त्यावर दूर्वा-फुले खोचतात व कृष्ण, गोपाळ, इंद्र, गायी, वासरे यांची चित्रे शेजारी मांडून त्या सर्वांची पूजा करतात व मिरवणूक काढतात. अशी पर्वतपूजा केली नाही, तर कार्तिक मासातील सर्व कृत्ये निष्फळ होतात, असे सांगितले आहे. पूर्वी गावागावांमध्ये बलिप्रतिपदेच्या दिवशी अन्नकूट घालण्याची प्रथा पाळली जाते. या सोहळ्यामध्ये गावातील सर्व लोक आपापल्या घरातून एकेक पदार्थ घेऊन मंदिरात एकत्र येत असता. ते सर्व पदार्थ देवासमोर ठेवून नैवेद्य दाखवला जाई. मग गावकरी सहभोजन करत असत. या प्रथेच्या पालनातून सामाजिक एकात्मता, बंधुभाव वाढीला लागावा असा या सोहळ्यामागील उद्देश होता. बलिप्रतिपदेच्या दिवशी अंगणात शेणाचा किंवा तांदळाच्या पिठाचा बळिराजा काढून त्याची पूजा करतात. सूर्योदयापूर्वी त्या आकृतीजवळच कडू जिरे, झेंडू किंवा अंबाडीचे झाड लावतात. राजस्थानात या दिवशी गोवर्धनपूजा व अन्नकूट करतात. सायंकाळी बैलांची पूजा करतात. महाराष्ट्रातील बैल-पोळा सणाप्रमाणेच तो सण असतो. त्यात बैलांच्या टकरीही लावतात. बैलांना घेऊन गाणी म्हणत शेतकरी घरोघर जातात. त्याच दिवशी नाथद्वारा येथे मिष्टान्नाचा प्रचंड अन्नकूट करून तो गरीब लोकांकडून लुटवण्याची प्रथा आहे. दुसऱ्या दिवशी राजदरबारी व घरोघरी दौतीची व लेखणीची पूजा होते. नवीन वर्षासाठी नवीन वह्यांत जमाखर्च मांडण्यास प्रारंभ करतात. केरळमधील ‘ओणम’ हा उत्सव आश्विन मासात बळीच्या स्मरणार्थच साजरा होतो.
भाऊबीज (कार्तिक शुद्ध द्वितीया)
भाऊबीज म्हणजे यमद्वितीया. कार्तिक शुद्ध द्वितीया दिवाळीचा शेवटचा दिवस म्हणजे भाऊबीज. भाऊ-बहिणीच्या प्रेमाचा हा दिवस. भावाला घरी बोलावून मंगलस्नान घालून औक्षण करून बहीण भावाला जेवायला बोलावते. भाऊ बहिणीला वस्त्र, अलंकार, एखादी वस्तू किंवा पैसे बहिणीला ओवाळणीत देतो. भाऊ-बहिणींना एकमेकांची आठवण असावी. एकमेकांची विचारपूस करावी. एकमेकांना आधार द्यावा, प्रेम द्यावे म्हणून भाऊबिजेचा दिवस साजरा केला जातो. या दिवशी सख्खी बहीण, चुलत बहीण, मानलेल्या बहिणीकडे जावे. भाऊ नसेल त्या बहिणीने चंद्राला ओवाळावे.